İSLAM BİLİM ADAMLARI BATTANİ 2

İSLAM BİLİM ADAMLARI BATTANİ 2 Güneş'in enberi hareketlerini keşfetmiş, gök kürenin bölümleri üzerine çalışmalar yapmış ve muhtemelen 5. Yüzyılda yaşamış olan Hint astronom Aryabhata’dan bağımsız olarak, sinüsün ve kısmi olarak da tanjantın hesaplamadaki kullanımlarını açıklamış ve böylece modern trigonometrinin temelini atmıştır. Dolayısıyla Matematik alanında Yunan kirişi yerine sinüsleri kullanan ilk ilim adamı olmuştur. Bunun yanında İlk defa kotanjant kavramını geliştirmiş ve dereceli bir taublo oluşturmuştur. Bütün bunlar Battani’nin Küre trigonometrisinin bazı problemlerini ortografik projeksiyon yardımıyla incelediği, dik üçgenler kullanarak geometrideki temel trigonometrik kavramlardan sinüs, kosinüs, tanjant, kotanjant, sekant ve kosekantın tariflerini yapmış ve bunları gerçek anlamda ilk defa kullanması bilimde mükemmel bir başlangıç olmuştur. Sıfırdan 90 dereceye kadar açıların trigonometrik değerlerini hesaplamış, cebir çözüm metotlarını trigonometrik denklemlere uygulamıştır. Battani bunlardan başka astronomide, ekinoksların devirme hareketlerinin değerlerini ve ekliptik eğimi çok yakın bir oran bularak hesaplamıştır. Battani, tablolarında devinim için tekdüze değerlendirmeler kullanmıştır. (Enberi ve devirme resmi) (2 numarada enberi ya da günberi noktası görülmektedir. Enberi noktası elips bir yörüngenin iki odak noktasından geçen büyük ekseni üzerinde bulunur ve enöte noktasına tam karşıt konumdadır. Güneş etrafında dolanan bir gezegenin yörüngesinin Güneş'e en yakın noktası günberi (perihel) olarak adlandırılır. Yani Günberi, Dünya’nın, Güneş’e en çok yaklaşıp, yörüngede en hızlı döndüğü gündür. Aynı kavram, Dünya’nın uyduları için yerberi adını alır. Dünya’nın Güneş’e en yakın olduğu nokta ocak ayının ilk 5 günü içerisinde, Dünya'nın Güneş'e en yakın olduğu en uzak olduğu nokta ise temmuz ayının ilk 7 günü içerisinde olmaktadır. Devirme ise dünya ekseninin 26.000 yılda bir tamamladığı 360 derecelik dönüşe verilen isim) . Battani, gelişmiş ay ve güneş tabloları kullanarak yaptığı gözlemler boyunca, Güneş'in dışmerkez kuvvetinin değiştiğini, modern astronomide Dünya'nın Güneş etrafındaki bir eliptik yörünge üzerindeki hareketinin eşitliğini keşfetmiştir. (Ekiptik yörünge resmi) Kopernik, devrim başlatan “De Revolitionibus Orbium Coelestium” adlı kitabında Battani'ye olan minnetini dile getirmiş ve birçok yerde ondan alıntılar yapmıştır. Battani, Antakya’da 23 Ocak ve 2 Ağustos 901 tarihlerinde bir güneş ve bir ay tutulmasını gözlemiş olduğunu bizzat kedisi bildirmiştir. Ay’ın boylamda ortalama hareketini tespit etmiş, Ay’ın tutulma derecesinin hesabı için çok sağlam bir metot geliştirmiştir. “Risâletü’n fi Tahkik-i Akdari’l-İttisalat” adlı eserinde Yıldızların yan yana gelme ölçülerinin araştırılmasıyla yapılmış, yıldızların ışıklarını göndermeleri, enlemlerden ve küre trigonometrisinden faydalanılarak izah etmiştir. Battani, Güneş ve Ay’ın görünür çaplarını ölçmüştür. Güneş’te bir yıl, Ay’da ise bir ay zarfında gözlenen değişiklikleri hesaplamıştır. “Kitâb ü Mârifeti’l-Metâlii’l-Bürûc fî mâ Beyne Erbaati’l-Felek” adlı eserinde, 12 burcun gök küresinin dörtte birindeki doğuş noktalarından, Ay ve yıldızların doğuş yerlerinden ve Ay’ın tutulmasından bahsedilmiştir. “Risâletü’n fi Tahkik-i Akdari’l-İttisalat” adlı eserde yıldızların yan yana gelme ölçüleri araştırılmış, yıldızların ışıklarını göndermeleri, enlemlerden ve küre trigonometrisinden faydalanılarak izah edilmiştir. Prof. Dr. Cahit Kurbanoğlu 11.12.2021