İSLAM BİLİM ADAMLARI   İBNÜ’Z ZERKALE 3

İSLAM BİLİM ADAMLARI   İBNÜ’Z ZERKALE 3     Eserleri    İbnü’z-Zerkāle’nin Tuleytula Zîci (Ziyc) adlı astronomik gözlem çalışmalarının sonuçlarını ihtiva eden eserinin maalesef orijinal Arapçası yoktur. Ancak 1450 yıllarında yapılan Latince tercümeleri günümüze ulaşmıştır. Tercümenin önsözünde trigonometri cetvellerinin nasıl çıkarıldığı konusunda bilgi verilmiş ve buna bir de sinüs cetveli ilave edilmiştir. Eserde ayrıca 35 sabit yıldızın kataloğu ile beraber meyil cetvellerine yer verilmiştir.  El-Ḳānûn adlı eseri800 yıl öncesine ait malzemelere dayalı bir almanağı revize ederek bunun gelişimini konu edinen eserdir.   Üzülerek söylemek gerekirse kayıp olan ve Literatürde İspanyolların verdiği isimle tanınan“Suma referente al movimiento del sol” isimli eserinde, güneş apojesinin hareketi üzerine durmuş, yirmi beş yıllık rasatlardan faydalanarak güneş apojesinin öz hareketinin, batıdan doğuya doğru yılda 12.04 saniyelik bir değişim gösterdiğini bulmuştur.    İbnü’z-Zerkāle’nin doğudan batıya değişim ile ilgili bulduğu 12.04 olan bu değer bugünkü ölçülere göre 11.8 saniyedir. İbnü’z-Zerkāle’den yaklaşık iki asır önce Sâbit b. Kurre, bu düzensizliğin rasatların duyarlı olmayışından kaynaklanmadığını, bunun kanunlara bağlı bir değişime tâbi olduğunu sezmiş, fakat bir açıklama getirememiştir.   İbnü’z-Zerkāle, ekliptiğin eğimi rasatları ile daha önceleri bulunmuş değerleri mukayese ederek bu eğimin 23° 33' ile 23° 53' arasında salındığı sonucuna varmış, bununla beraber yanlış olarak ekinoks (gece ile gündüz eşitliği) noktasının titrediğini kabul etmiştir.     İbnü’z-Zerkāle, “Tratado relativo al movimiento de las estrellas fijas” adlı ve yalnızca İbrânîce çevirisiyle günümüze ulaşan ve literatürde İspanyollar’ın verdiği isimle tanınan bu eserinde sabit yıldızlar feleğine ait hareketin, arzın merkezini bir daire veya episikl üzerindeki hareketli bir noktayla birleştiren doğru çizginin hareketiyle belirlendiği tezini matematik yoluyla ispata çalışmıştır. İbnü’z-Zerkāle’nin titreme (trepidation) ismini verdiği bu teorisini ondan önce de Sâbit b. Kurre’nin ortaya atmıştır.  TOledo çizelgesi resmi   İbnü’z-Zerkāle, 8 Zilhicce 493 (14 Ekim 1100) tarihinde Kurtuba’da öldüğünü bildirmektedir.      Prof. Dr. Cahit Kurbanoğlu 01.12.2021